Δύο ερευνητικά βιβλία, το ένα επιστημονικό και το άλλο δημοσιογραφικό, βάζουν στο μικροσκόπιο τη ζωή των εφήβων στις ΗΠΑ και αποκαλύπτουν μια εξόχως ανησυχητική εικόνα. Η ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης οδηγεί αυξανόμενα τους εφήβους, και ειδικότερα τα νέα κορίτσια, στην κατάθλιψη.

Η Τζιν Τουένγκ (Jean Twenge) είναι μία από τις πλέον γνωστές ερευνήτριες ψυχολόγους στις ΗΠΑ. Eχει ειδικευθεί σε ένα είδος «γενεακής» ψυχολογίας, γράφοντας βιβλία για τη «γενιά του εγώ» και για την «επιδημία» του ναρκισσισμού στις ΗΠΑ. Στο βιβλίο της «iGen, η γενιά του Internet. Γιατί τα σημερινά παιδιά είναι λιγότερο επαναστάτες, περισσότερο ανεκτικά, λιγότερο ευτυχισμένα –και εντελώς απροετοίμαστα για την ενήλικη ζωή– και τι σημαίνει αυτό για εμάς τους υπόλοιπους», που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος σε μετάφραση του Νίκου Ρούσσου, επικαλείται τα δεδομένα τεσσάρων σε εξέλιξη ερευνών που διεξάγονται στις ΗΠΑ από το 1960 κι έπειτα, σε 11 εκατομμύρια Αμερικανούς. Με άλλα λόγια, η έρευνά της δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.

Η Τουένγκ μιλάει για τα παιδιά που γεννήθηκαν απ’ το 1995 έως το 2012, για τη γενιά του Διαδικτύου και του έξυπνου κινητού τηλεφώνου, την αποκαλούμενη και «iGen». Στην έρευνα καταγράφονται μερικά πολύ θετικά ευρήματα: Τα παιδιά παρουσιάζουν μεγαλύτερη ανεκτικότητα στο διαφορετικό, είναι πιο ανεξάρτητα στην πολιτική τους σκέψη και, γενικότερα, λιγότερο φανατισμένα.

Τα καλά όμως τελειώνουν εδώ. Στο μεγαλύτερο μέρος τους τα δεδομένα αποκαλύπτουν μια πολύ ανησυχητική εικόνα, τόσο για το παρόν όσο και το μέλλον συνολικά. «Αν μια δραστηριότητα περιλαμβάνει κάποια οθόνη συνδέεται με λιγότερη χαρά και περισσότερη θλίψη», γράφει η Τουένγκ, και οι σημερινοί υπερδικτυωμένοι έφηβοι των ΗΠΑ εκτός από το ότι εμφανίζονται λιγότερο επαναστατημένοι και ανώριμοι, επιβεβαιώνουν περίτρανα την ψυχολόγο, εμφανίζοντας έντονα τα συμπτώματα μιας γενιάς σε κατάθλιψη.

Η έρευνα της Τουένγκ καταγράφει ότι τα τελευταία χρόνια οι εισαγωγές εφήβων με σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης σε κλινικές ανά τις ΗΠΑ έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Το 2008, οι διαγνώσεις κοριτσιών με σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης ήταν 16%, ενώ το 2015 παραπάνω από 26%.

Σύμφωνα με την ψυχολόγο και συγγραφέα, το 2007 ήταν πραγματικά το annus horribilis: τα παιδιά με σοβαρά συμπτώματα άρχισαν τότε πραγματικά να πολλαπλασιάζονται. Τι συμβαίνει το 2007; Η εμφάνιση του iPhone. Η Twenge γράφει ότι μπορεί να μην υπάρχει αιτιώδης συνάφεια, αλλά υπάρχει σίγουρα συσχετισμός. Είναι τόσο ακραία η αύξηση της κατάθλιψης σε αυτές τις ηλικίες, που όσο κι αν ψάξει κανείς δεν θα βρει άλλο σημαίνον στοιχείο να υποστηρίξει άλλη υπόθεση. Και το πιο εντυπωσιακό είναι ότι η μεγαλύτερη αύξηση κατάθλιψης παρατηρήθηκε στα κορίτσια. Γιατί ειδικά στα κορίτσια; Η πίεση να εμφανιστούν δημοσίως ισάξιες μεταξύ των άλλων κοριτσιών, η ατέρμονη και άτεγκτη σύγκριση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η εργαλειοποίηση του σώματος, η αντικειμενοποίησή του οδηγούν ολοένα και περισσότερα κορίτσια στην κατάθλιψη και σε άλλες διαταραχές που συνδέονται με την εικόνα του εαυτού, από τη βουλιμία μέχρι τον αυτοτραυματισμό.

Iσως να μη χρειάζεται επιπλέον προσπάθεια για να στηριχθεί το επιστημονικό εύρημα της ψυχολόγου. Η εμπειρική σχέση με τα social media, ακόμη και η πλέον επιδερμική, θα μπορούσε να είναι αρκούντως ανησυχητική. Μια ματιά στο Instagram τα λέει όλα.

Ωστόσο, μία ακόμη έρευνα έρχεται να ολοκληρώσει την εικόνα με τρόπο εκκωφαντικό. Η δημοσιογράφος Νάνσι Τζο Σέιλς (Nancy Jo Sales) «αλώνισε» το 2016 τις ΗΠΑ και μίλησε με παραπάνω από 400 κορίτσια από 13 έως 19 ετών επιβεβαιώνοντας αυτό που καταγράφουν τα επιστημονικά δεδομένα. Στο σπουδαίο βιβλίο της «Αμερικανικά κορίτσια. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι μυστικές ζωές των εφήβων» (American Girls: Social Media and the Secret Lives of Teenagers, εκδ. Vintage), βάζει στο μικροσκόπιο τις έφηβες κοπέλες, δίνοντας τον λόγο στις ίδιες και αποκαλύπτοντας τη σκοτεινή όψη της χρήσης των social media, ιδίως απ’ τα κορίτσια. Οι νεαρές Αμερικανίδες παραδέχονται στο δημοσιογραφικό μικρόφωνο ότι στα νέα Μέσα η ύπαρξή τους έχει υπερσεξουαλικοποιηθεί. Ομολογούν ότι δέχονται μια εκπληκτικά ασφυκτική πίεση να φροντίζουν εμμονικά την εμφάνισή τους αλλά και τη συμπεριφορά τους, να αυτοδιαφημίζονται, να κάνουν τα πάντα για την εικονική αποδοχή των άλλων, και να «πωλούν» τον εαυτό τους σαν να είναι διάσημες μάρκες. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει για τα περισσότερα κορίτσια μια αδηφάγος online αρένα.

Η Τζο Σέιλς μιλάει για την «πορνοποίηση της αμερικανικής ζωής», πρότυπο της οποίας είναι η Κιμ Καρντάσιαν, η επαγγελματίας διάσημη, η βασίλισσα της εποχής των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Φαινόμενο όμως που βρίσκει τους πιο απρόσμενους υποστηρικτές στο πρόσωπο των ίδιων των γονέων και στην απροθυμία ή την ανικανότητά τους να καθοδηγήσουν κατάλληλα το παιδί που βρίσκεται στην εφηβεία.

Οι συγγραφείς των δύο βιβλίων βάζουν στο μικροσκόπιο τις συμπεριφορές των εφήβων, διαπιστώνοντας σημαντικές μεταβολές από τη στιγμή που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα έξυπνα κινητά μπήκαν στις ζωές μας.

«Παιδιά ηθοποιοί»

Στο ρεπορτάζ της η δημοσιογράφος επικαλείται μια έρευνα του 2010, η οποία δείχνει ότι το 92% των παιδιών στην Αμερική έχουν παρουσία στο Διαδίκτυο πριν από τα δύο τους χρόνια, ενώ μία ακόμη δημοσκόπηση δείχνει ότι οι γονείς αναρτούν στο Διαδίκτυο κατά μέσον όρο 1.000 φωτογραφίες των παιδιών τους προτού αυτά κλείσουν τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής τους. «Μεγαλώνουμε τα παιδιά μας να γίνουν ηθοποιοί. Τα παιδιά ξέρουν ότι οι γονείς τους θέλουν να δείχνουν καλά στα social media γι’ αυτό και βάζουν τα δυνατά τους να γίνουν καλοί περφόρμερ», ομολογεί μια μητέρα στη δημοσιογράφο. Ελάχιστοι ενήλικες στην έρευνά της αναρωτιούνται τι επίπτωση έχει η υπερδικτύωση στα ίδια τα παιδιά, ποιο είναι το τίμημα όλης αυτής της υπερέκθεσης.

Διαβάζοντας κάποιος προσεκτικά και τις δύο έρευνες συμπεραίνει ότι η κατάθλιψη μπορεί να είναι η έσχατη άμυνα των αγνών οργανισμών απέναντι σε αυτό το εικονικό πανηγύρι της στιγμιαίας επιβράβευσης και της ματαιοδοξίας. Σίγουρα οι λύσεις δεν είναι εύκολες. Αλλά η Τζο Σέιλς πιστεύει πως πρέπει όλες να ξεκινούν από τη μόρφωση, γι’ αυτό και στο τέλος του βιβλίου της προτρέπει: «Κορίτσια, κλείστε τις οθόνες και ανοίξτε τα βιβλία».

* Ο κ. Μανώλης Ανδριωτάκης είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Κριτική κυκλοφορεί το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο αλγόριθμος της σοφίας». – http://www.kathimerini.gr